Kemalizmin Düşünsel Temelleri (1)
Mustafa Kemal Atatürk'ün temelini attığı ve yepyeni bir toplumu yaratan Kemalizm'in düşünsel temellerini anlamak için önce Osmanlı'da Batılılaşma hareketlerini anlamak gerekiyor. Bu açıdan bakıldığında 1923 Aydınlanma Devriminin temellerini ve oluşumunu daha iyi anlarız ve Kemalizmin kuramsal çerçevesini net bir şekilde ortaya koyabiliriz. Tabii herşeyden önce çağdaşlaşma ya da diğer adıyla modernizmden ne anlıyoruz bunu da açık şekilde ortaya koymak gerekir. " Çağdaşlaşma sosyal değişmenin özel bir şeklidir. Modern (çağdaş), yaşadığımız zamana ait, ya da yaşadığımız zamana uygun demektir. Kelime latincedeki "modenuis"ûan, o da, "hemen şimdi" anlamına gelen "modo"dan türetilmiştir. Çağdaşlaşma, terim olarak, tarih boyunca gelişmiş kurumların bilimsel bilgideki olağanüstü artışı yansıtan ve hızla değişen fonksiyonlara adapte edilmesi (uyarlanması) süreci diye tanımlanır. XIX. yüzyılın ikinci yarısından başlayarak günümüzde de geçerli olan bir anlayışa göre, modern, yani çağdaş kelimesi, toplumlar arasında en çok gelişmiş olanların temsil ettiği teknik, bilgi ve ilmi zihniyetin karşılığıdır. Aynı anlayışa göre "çağdaşlık", teknolojik, siyasi, ekonomik ve sosyal gelişmede en ileri olan ülkelerin ortak özelliklerinin ifadesi "Çağdaşlaşma" da, ülkelerin bu Özellikleri elde etme çaba ve özlemlerini, yahut aynı mahiyette bir cereyanı dile getiren bir terimdir. Oysa benzer durumları İfade etmek için başka kelimeler de kullanılmakladır. Yakın zamanlarda, özellikle gelişmiş ülkelerin az gelişmiş ülkeler üzerindeki etkisini belirtmek üzere "Avnıpaltlaşma", "Batılılaşma", "Sanayileşme" terimlerinin de kelime hazinemize katıldığını görürüz."
Çağdaşlaşmanın tanımını bu şekilde yaptıktan sonra Osmanlı'da Batılılaşma hareketlerinin ne zaman başladığını açıklayabiliriz. Kısmen Tanzimat Fermanı'nın öncesine dayanmakla beraber temel olarak bu yenileşme hareketlerininTanzimat Fermanı ile başladığını söyleyebiliriz. Peki neydi Tanzimat Fermanında yapılanlar? Öncelikle bunları tek tek açıklayalım.
- Osmanlı vatandaşları arasında hukuksal eşitlik sağlanacak, kanun önünde herkes eşit sayılacaktır.
- Bütün Osmanlı vatandaşlarının canı ve malı devletin güvencesi altında olacak, Hristiyan, Müslüman vb. ayrımlar yapılmayarak devlet herkesin ırz ve namusunun korunması için her türlü tedbiri alacaktır.
- Her bireyden geliri oranında vergi talebinde bulunulacaktır. Vergi toplanmasındaki adaletsizliklerin önüne geçilecektir.
- İltizam usulü kaldırılacaktır.
- Rüşvet ve adam kayırma olaylarına son verilecektir. Halkın devlete ve yöneticilere güven duyması için çaba sarf edilecektir.
- Kanunlar şeriat esaslarına uygun olacak, Kanunların her gücün üstünde olduğunu kabul edilecektir.
- Mahkemeler halka açık olacak ve hiç kimse yargılanmadan cezalandırılmayacaktır.
- Askere alımlar ve terhisler yeniden düzenlenecektir. Askerlik dört veya beş yıl ile sınırlandırılacaktır.
- Gizli idamlar ve zehirlemeler yapılmayacaktır.
- Osmanlı vatandaşı olan herkes askerlik yapacaktır. Askerlik ocak görevi olmaktan çıkıp Vatan görevi haline getirilecek, Azınlıklar da askere alınacaktır.
- Davalar kanuna uygun olarak açık bir şekilde görülecektir.
- Yapılan fermana uyulacağına ulema dahil bütün yöneticiler yemin edecektir.
- Müsadere sadece suçlu bulunan şahsın malına uygulanacak, mirasçılar bu durumlardan etkilenmeyecektir.
- Devlet yöneticileri belli günlerde toplanacak, fikirlerini özgürce beyan edecek ve gerekli kanunların çıkarılmasını sağlayacaktır.
- Tüm vatandaşlar mal ve mülküne sahip olacak ve bunları miras olarak bırakabilecektir.
- Ferman halka ilan edilecek ve yabancı elçilere resmi biçimde duyurulacaktır."(1)
Tanzimat Fermanının çok önemli sonuçları olmuştur. Bu sonuçlar şöyle özetlenebilir. Osmanlı devletinde ilk çağdaşlaşma hamlelerinden birisidir. Batılılaşma çabalarının önünü açmıştır.Bu çabalar sonucunda birçok aydın yetişmiş ,önemli eserler konulmuştur. Hukukun her gücün üstünde olduğu kabul edilmiştir. Yeni mahkemeler açılarak bir anlamda Avrupa tipi hukuk kuralları yerleşmeye başlamıştır. Tanzimat Fermanı ile anayasacılık hareketleri hız kazanmıştır. Tanzimat Fermanı ile Batılılaşma Hareketlerinin ilk adımının Osmanlı Döneminde başladığı kabul edilebilir. Tanzimat Fermanı ile birçok yeni gazeteler çıkmış ,halk yavaşta olsa aydınlanmaya başlamıştır. Özellikle bu dönemde Ali Suavi, Namık Kemal ,Ziya Paşa ,Şinasi ,Ahmet Mithat Efendi gibi aydınlar sorunların padişah ile değil meşruti bir yönetimle çözüleceğine inanıyorlardı.
Batılılaşma sürecinde özellikle bu dönemde ortaya çıkan (1832) tercüme odasının çok önemli bir yeri vardır.Daha çok tercümana ihtiyaç duyulması Batı dillerinin öğrenilmesini teşvik etti.Batı dillerinin öğrenilmesi ile bu konuda yetişen aydınlar devletin önemli makamlarına geldiler. Devletin bu alanda özel bir bürokrasi yani aydın bürokrasisi yetişmesini sağladı. Cumhuriyet Devriminin oluşmasında yani Türk modernleşmesinde bunun katkısı çok fazladır.
Türk çağdaşlama devrimi yapılırken Tanzimat Döneminde yetişen aydınların büyük etkisi olmuştur. Atatürk'ü bu konuda etkileyen düşünürlerin başında Namık Kemal gelmektedir. Vatan sevgisi ,özgürlük kavramlarının oluşmasında O'nun çok büyük etkisi vardır. Yine benzer konularda Abdullah Cevdet ,Ziya Gökalp,Ali Suavi etkilndiği önemli aydınlardandır. Yabancı düşünürlerin bu konuda etksini de göz ardı edemeyiz. Fransız devriminin önemli düşünürleri Rousseau,Voltaire ,Robespierre gibi aydınlar Atatürk'ü önemli ölçüde etkilemiştir.
Özetle diyebiliriz ki ; Kemalizmin düşünsel temellerinin oluşmasında Osmanlı'da 1839'larda oluşan Tanzimat Fermanının ve Fransız Devriminin etkileri çok büyüktür. Osmanlı'nın yıkılma sürecine girmesi ,bunu ortadan kaldırmaya yönelik oluşturulan Tanzimat Fermanı ve Fransız Devriminin getirdiği özgürlükler Kemalizmin düşünsel temellerinin oluşmasında çok etkili olmuştur.Atatürk Kemalizm'i bu çerçeveye oturtmuştur. Aslında Kemalizm'i bir sonuç olarak görmek gerekiyor. Osmanlı'da oluşan batılılaşma hareketleri ve Fransız Devriminin getirdiği Aydınlanma Devrimi'nin bir sonucu.Türk milleti içinse yepyeni bir başlangıç. Çağdaşlaşma ve aydınlanma yolunda yepyeni bir başlangıç...
Cumhuriyet döneminde bu başlangıcın oluşma koşullarını ve devrimin yerleştirilme sürecini ayrıntılı olarak önümüzdeki yazıda paylaşacağım.
İsmail YILDIRIM
Kaynaklar:
Mustafa Kemal Atatürk'ün temelini attığı ve yepyeni bir toplumu yaratan Kemalizm'in düşünsel temellerini anlamak için önce Osmanlı'da Batılılaşma hareketlerini anlamak gerekiyor. Bu açıdan bakıldığında 1923 Aydınlanma Devriminin temellerini ve oluşumunu daha iyi anlarız ve Kemalizmin kuramsal çerçevesini net bir şekilde ortaya koyabiliriz. Tabii herşeyden önce çağdaşlaşma ya da diğer adıyla modernizmden ne anlıyoruz bunu da açık şekilde ortaya koymak gerekir. " Çağdaşlaşma sosyal değişmenin özel bir şeklidir. Modern (çağdaş), yaşadığımız zamana ait, ya da yaşadığımız zamana uygun demektir. Kelime latincedeki "modenuis"ûan, o da, "hemen şimdi" anlamına gelen "modo"dan türetilmiştir. Çağdaşlaşma, terim olarak, tarih boyunca gelişmiş kurumların bilimsel bilgideki olağanüstü artışı yansıtan ve hızla değişen fonksiyonlara adapte edilmesi (uyarlanması) süreci diye tanımlanır. XIX. yüzyılın ikinci yarısından başlayarak günümüzde de geçerli olan bir anlayışa göre, modern, yani çağdaş kelimesi, toplumlar arasında en çok gelişmiş olanların temsil ettiği teknik, bilgi ve ilmi zihniyetin karşılığıdır. Aynı anlayışa göre "çağdaşlık", teknolojik, siyasi, ekonomik ve sosyal gelişmede en ileri olan ülkelerin ortak özelliklerinin ifadesi "Çağdaşlaşma" da, ülkelerin bu Özellikleri elde etme çaba ve özlemlerini, yahut aynı mahiyette bir cereyanı dile getiren bir terimdir. Oysa benzer durumları İfade etmek için başka kelimeler de kullanılmakladır. Yakın zamanlarda, özellikle gelişmiş ülkelerin az gelişmiş ülkeler üzerindeki etkisini belirtmek üzere "Avnıpaltlaşma", "Batılılaşma", "Sanayileşme" terimlerinin de kelime hazinemize katıldığını görürüz."
Çağdaşlaşmanın tanımını bu şekilde yaptıktan sonra Osmanlı'da Batılılaşma hareketlerinin ne zaman başladığını açıklayabiliriz. Kısmen Tanzimat Fermanı'nın öncesine dayanmakla beraber temel olarak bu yenileşme hareketlerininTanzimat Fermanı ile başladığını söyleyebiliriz. Peki neydi Tanzimat Fermanında yapılanlar? Öncelikle bunları tek tek açıklayalım.
- Osmanlı vatandaşları arasında hukuksal eşitlik sağlanacak, kanun önünde herkes eşit sayılacaktır.
- Bütün Osmanlı vatandaşlarının canı ve malı devletin güvencesi altında olacak, Hristiyan, Müslüman vb. ayrımlar yapılmayarak devlet herkesin ırz ve namusunun korunması için her türlü tedbiri alacaktır.
- Her bireyden geliri oranında vergi talebinde bulunulacaktır. Vergi toplanmasındaki adaletsizliklerin önüne geçilecektir.
- İltizam usulü kaldırılacaktır.
- Rüşvet ve adam kayırma olaylarına son verilecektir. Halkın devlete ve yöneticilere güven duyması için çaba sarf edilecektir.
- Kanunlar şeriat esaslarına uygun olacak, Kanunların her gücün üstünde olduğunu kabul edilecektir.
- Mahkemeler halka açık olacak ve hiç kimse yargılanmadan cezalandırılmayacaktır.
- Askere alımlar ve terhisler yeniden düzenlenecektir. Askerlik dört veya beş yıl ile sınırlandırılacaktır.
- Gizli idamlar ve zehirlemeler yapılmayacaktır.
- Osmanlı vatandaşı olan herkes askerlik yapacaktır. Askerlik ocak görevi olmaktan çıkıp Vatan görevi haline getirilecek, Azınlıklar da askere alınacaktır.
- Davalar kanuna uygun olarak açık bir şekilde görülecektir.
- Yapılan fermana uyulacağına ulema dahil bütün yöneticiler yemin edecektir.
- Müsadere sadece suçlu bulunan şahsın malına uygulanacak, mirasçılar bu durumlardan etkilenmeyecektir.
- Devlet yöneticileri belli günlerde toplanacak, fikirlerini özgürce beyan edecek ve gerekli kanunların çıkarılmasını sağlayacaktır.
- Tüm vatandaşlar mal ve mülküne sahip olacak ve bunları miras olarak bırakabilecektir.
- Ferman halka ilan edilecek ve yabancı elçilere resmi biçimde duyurulacaktır."(1)
Tanzimat Fermanının çok önemli sonuçları olmuştur. Bu sonuçlar şöyle özetlenebilir. Osmanlı devletinde ilk çağdaşlaşma hamlelerinden birisidir. Batılılaşma çabalarının önünü açmıştır.Bu çabalar sonucunda birçok aydın yetişmiş ,önemli eserler konulmuştur. Hukukun her gücün üstünde olduğu kabul edilmiştir. Yeni mahkemeler açılarak bir anlamda Avrupa tipi hukuk kuralları yerleşmeye başlamıştır. Tanzimat Fermanı ile anayasacılık hareketleri hız kazanmıştır. Tanzimat Fermanı ile Batılılaşma Hareketlerinin ilk adımının Osmanlı Döneminde başladığı kabul edilebilir. Tanzimat Fermanı ile birçok yeni gazeteler çıkmış ,halk yavaşta olsa aydınlanmaya başlamıştır. Özellikle bu dönemde Ali Suavi, Namık Kemal ,Ziya Paşa ,Şinasi ,Ahmet Mithat Efendi gibi aydınlar sorunların padişah ile değil meşruti bir yönetimle çözüleceğine inanıyorlardı.
Batılılaşma sürecinde özellikle bu dönemde ortaya çıkan (1832) tercüme odasının çok önemli bir yeri vardır.Daha çok tercümana ihtiyaç duyulması Batı dillerinin öğrenilmesini teşvik etti.Batı dillerinin öğrenilmesi ile bu konuda yetişen aydınlar devletin önemli makamlarına geldiler. Devletin bu alanda özel bir bürokrasi yani aydın bürokrasisi yetişmesini sağladı. Cumhuriyet Devriminin oluşmasında yani Türk modernleşmesinde bunun katkısı çok fazladır.
Türk çağdaşlama devrimi yapılırken Tanzimat Döneminde yetişen aydınların büyük etkisi olmuştur. Atatürk'ü bu konuda etkileyen düşünürlerin başında Namık Kemal gelmektedir. Vatan sevgisi ,özgürlük kavramlarının oluşmasında O'nun çok büyük etkisi vardır. Yine benzer konularda Abdullah Cevdet ,Ziya Gökalp,Ali Suavi etkilndiği önemli aydınlardandır. Yabancı düşünürlerin bu konuda etksini de göz ardı edemeyiz. Fransız devriminin önemli düşünürleri Rousseau,Voltaire ,Robespierre gibi aydınlar Atatürk'ü önemli ölçüde etkilemiştir.
Özetle diyebiliriz ki ; Kemalizmin düşünsel temellerinin oluşmasında Osmanlı'da 1839'larda oluşan Tanzimat Fermanının ve Fransız Devriminin etkileri çok büyüktür. Osmanlı'nın yıkılma sürecine girmesi ,bunu ortadan kaldırmaya yönelik oluşturulan Tanzimat Fermanı ve Fransız Devriminin getirdiği özgürlükler Kemalizmin düşünsel temellerinin oluşmasında çok etkili olmuştur.Atatürk Kemalizm'i bu çerçeveye oturtmuştur. Aslında Kemalizm'i bir sonuç olarak görmek gerekiyor. Osmanlı'da oluşan batılılaşma hareketleri ve Fransız Devriminin getirdiği Aydınlanma Devrimi'nin bir sonucu.Türk milleti içinse yepyeni bir başlangıç. Çağdaşlaşma ve aydınlanma yolunda yepyeni bir başlangıç...
Cumhuriyet döneminde bu başlangıcın oluşma koşullarını ve devrimin yerleştirilme sürecini ayrıntılı olarak önümüzdeki yazıda paylaşacağım.
İsmail YILDIRIM
Kaynaklar:
www.tarihin.com